Przyjaźń psychoterapeuty z byłym pacjentem

Czy psychoterapeucie wolno nawiązać ze swoim byłym pacjentem relację przyjacielską? Używam słowa „byłym”, gdyż kodeksy etyczne wszystkich znanych mi towarzystw psychoterapeutycznych wykluczają prywatne relacje między psychoterapeutą a pacjentem w trakcie trwania terapii.

Każdy dłużej praktykujący psychoterapeuta spotka się wcześniej czy później z sytuacją, kiedy próg jego gabinetu przekroczy osoba wyzwalająca myśl w rodzaju: „Jakiż ciekawy człowiek! Gdybyśmy poznali się w innych okolicznościach, być może moglibyśmy nawet zostać przyjaciółmi”. Czasem takie odczucie pojawia się po dłuższym okresie wspólnej pracy, po jakimś przełomowym momencie rozwoju relacji. Takie odczucie nie musi być od razu oznaką patologicznego przeciwprzeniesienia terapeuty. Ale jest powodem, by terapeuta zajrzał do swojego wnętrza.

Czy terapeuta może być przyjacielem...

Przyjaźń zakłada pełną wzajemność, w każdym względzie. W psychoterapii takiej wzajemności słuchania, dawania i pomagania nie ma i być nie może, gdyż inny jest cel terapeutycznego spotkania. Możliwa w terapii wzajemność dotyczy szacunku, uznania podmiotowości jak i subiektywności każdej z osób. Możliwe jest ujawnianie przez terapeutę własnych przeżyć w relacji terapeutycznej, jeśli uzna to za pomocne dla klienta. Wreszcie, możliwa jest wzajemna serdeczność, życzliwość.

Pacjent zgłasza się na psychoterapię z egocentrycznych pobudek i pretensji o to do niego mieć nie można, ponieważ cierpi i poszukuje osoby, która pomoże mu wydostać się z jego problemów. To psychoterapeuta ma odnosić się do klienta jako do pełnej osoby. Terapeuta potrafi być tam, gdzie jest sam, i tam, gdzie jest pacjent. Pacjent potrafi być tylko tam, gdzie sam jest (M. Buber za: I. Yalom). Jeśli jednak psychoterapia rozwija się dobrze, to z czasem zaczynają pojawiać się zachowania klienta, które świadczą, że terapeuta nie jest widziany wyłącznie jako narzędzie do poprawy samopoczucia. Ważniejsze przeniesienia są przepracowywane i pojawia się częściej to, co terapeuci humanistyczni nazwą zdolnością do tworzenia relacji „Ja – Ty” (I and Thou, Buber). Częściej, ponieważ ciągłe bycie na płaszczyźnie „Ja-Ty” jest niemożliwe. Dobrze rozwijająca się relacja psychoterapeutyczna prowadzi do większego realizmu, w którym obie zaangażowane strony spostrzegają siebie nawzajem bardziej precyzyjnie, adekwatnie i całościowo. Ale jest to tylko kierunek, a osiągnięcie tego celu nie jest zero-jedynkowe. Nie istnieje terapia, po której jest się w pełni realistyczną, wolną od przeniesień i dziecięcych oczekiwań osobą.

Zatem nawet, jeśli psychoterapia przebiegała dobrze, relacja została domknięta, duet psychoterapeuta - pacjent nie ma między sobą nie zrealizowanych zadań zaś pacjent kończący psychoterapię jest wystarczająco silny, stabilny i autonomiczny, to i tak nasuwają się wątpliwości co do usprawiedliwienia ich przyszłej koleżeńskiej relacji.

Po pierwsze, relacja terapeutyczna zostawia ważny ślad, a psychoterapeuta prawdopodobnie zawsze pozostanie dla swojego pacjenta terapeutą, pacjent zaś pozostanie dla terapeuty pacjentem. Myślę, że trudno w późniejszej relacji po prostu odciąć się od wcześniejszej, specyficznej historii. Zawsze będzie ona w świadomości i jakoś będzie zabarwiać ich nową relację.

Po drugie, jeśli w ich nowej relacji doszłoby to poważniejszych napięć lub konfliktów, nie byłoby już możliwości pracować nad nimi terapeutycznie. Nie wiadomo, jak by się to po ludzku rzecz biorąc skończyło, zwłaszcza dla pacjenta. Z czym by pozostał? Jak wpłynęłoby to na jego odbiór wcześniejszej terapii? Zachowałby ją jako wartościowe doświadczenie czy może podważył, co wywołałoby uczucie zawodu a może i nawrót objawów?

Po trzecie, względy praktyczne. Czy terapeuta potrafiłby być w pełni naturalny i transparentny, jak przystaje na relację prywatną? Jeśli nie, to asymetria byłaby ciągle odczuwalna. Jeśli zaś tak, to jakie byłyby tego konsekwencje? Psychoterapeuta jest postrzegany przez swojego klienta siłą rzeczy w kategoriach pewnego autorytetu, jest znaczącą osobą. Zaproszenie byłego klienta do swojej codzienności, jaką odsłania przyjaźń, może spowodować trudne dla obu stron załamanie tych wyobrażeń, nawet jeśli klient kończył psychoterapię z realistyczną perspektywą terapeuty. Oto widzi swojego terapeutę w jego codziennych rozterkach, ulegającego niekiedy emocjom, zmagającego się z problemami rodzinnymi, jakie miał sam klient. Nawet, jeśli nie ma w tym nic niezwykłego (terapeuta jest człowiekiem z krwi i kości), to konsternacja klienta jest nieunikniona. Czy nie osłabi to wstecznie znaczenia psychoterapii? Czyli wracamy do poprzedniego zastrzeżenia... Nie znaczy to, że terapeuta w pracy nie jest autentyczny, jednak jego spójność i przejrzystość ma dotyczyć jego reakcji emocjonalnych tu i teraz w relacji, nie zaś polegać na zwierzaniu się czy demonstrowaniu niedostatków własnego życia.

O ile więc lekarz, nauczyciel, szef raczej może zakończyć relacją zawodową opartą na roli i nawiązać równorzędną przyjaźń, w której dawna relacja profesjonalna zejdzie na odległy plan, to w przypadku psychoterapeuty jest to wątpliwe. Psychoterapeuta nawet po terapii będzie przede wszystkim terapeutą, a pacjent pacjentem, nawet, jeśli nawiążą relacje koleżeńskie. Takie są konsekwencje nawiązania tej szczególnej relacji, jaką jest relacja psychoterapeutyczna, w której terapeuta zaproszony jest do najbardziej osobistych, intymnych i niekiedy mrocznych części świata klienta, a sam nawet będąc dla pacjenta osobistym i wyraźnym emocjonalnie, pozostaje profesjonalistą udzielającym pomocy.

Problem dookreślenia relacji psychoterapeuty z byłymi klientami odzwierciedlają kodeksy etyczne różnych towarzystw psychoterapeutycznych, niezależnie od szkoły. Nie ma w nich wprost wzmianki o przyjaźni, ale jest mowa o relacjach po psychoterapii, w szczególności o relacjach seksualnych.

Relacje z byłymi pacjentami w kodeksie etycznym:

Terapeuta Gestalt bierze pełną odpowiedzialność za swoje relacje z byłymi klientami i aktualnymi uczniami.

Kodeks etyczny Polskiego Towarzystwa Psychoterapii Gestalt

Psychoterapeuta nie wchodzi w relację seksualną z dawnym pacjentem lub klientem, co najmniej przez dwa lata od zakończenia relacji zawodowej. Ponieważ taka sytuacja jest potencjalnie raniąca, psychoterapeuta nie powinien rozpoczynać relacji seksualnej także po upływie dwóch lat, poza wyjątkowymi sytuacjami. W takiej sytuacji na psychoterapeucie spoczywa ciężar wykazania, że nie miało miejsca wykorzystanie pacjenta w kontekście terapii, że nie ma zagrożenia pogorszeniem obecnego stanu pacjenta, ani prawdopodobieństwa zaszkodzenia pacjentowi lub innym osobom, oraz że podczas terapii nie sugerował w żaden sposób możliwości zamiany terapii na relację seksualną czy romantyczną.

Kodeks etyczny Polskiego Towarzystwa Psychoterapii Integratywnej

Psychoterapeuta psychodynamiczny przestrzega zasady, że relacja psychoterapeutyczna wyklucza relacje o charakterze seksualnym z pacjentem. Zasada ta obowiązuje zarówno w trakcie, jak i po zakończeniu procesu psychoterapii.

Kodeks etyczny Polskiego Towarzystwa Psychoterapii Psychodynamicznej

Należy powstrzymywać się od wszelkich kontaktów towarzyskich z pacjentem w trakcie leczenia; również po jego zakończeniu należy zachować powściągliwość w tym zakresie.

Kodeks etyczny Polskiego Towarzystwa Psychoanalitycznego

Psychoterapeuta stara się pozostawać wyłącznie w relacji zawodowej z pacjentem podczas procesu psychoterapii (…)

Psychoterapeuta nie wchodzi w relację seksualną z byłym pacjentem/klientem co najmniej przez dwa lata od zakończenia relacji zawodowej.

Polska Federacja Psychoterapii

a także

Polskie Stowarzyszenie Psychoterapeutów i Trenerów Psychologii Procesu

Jeśli kodeks zezwala po upływie 2 lat od zakończenia psychoterapii nawiązać relację seksualną, to tym bardziej zezwala nawiązać relację przyjacielską, jednak wyczuwam w tych sformułowaniach ducha rozsądnej powściągliwości.

Wygląda na to, że nawiązanie i utrzymanie uczciwej, nieszkodliwej dla byłego klienta relacji przyjacielskiej między psychoterapeutą i klientem jest bardzo trudne. Jeśli psychoterapeuta ma wziąć pełną odpowiedzialność za swoje relacje z byłymi klientami (cyt. powyżej), to jak mówić o wzajemnej relacji dwóch osób, zakładającej pełną odpowiedzialność każdej z nich za siebie?

W dziejach psychoterapii były przypadki przyjaźni znanych psychoterapeutów z ich pacjentami, często jednak tymi pacjentami byli sami psychoterapeuci, którzy opisywali później swoje relacje z mistrzem. Przykładem jest przyjaźń Irvina Yaloma z Rollo May'em. Te i inne przyjaźnie to sytuacje rzadkie a o ich kulisach i losach nigdy nie dowiemy się wszystkiego.