Dlaczego ludzie zostają psychoterapeutami?

Do wyboru każdego zawodu popychają specyficzne motywacje i zawód psychoterapeuty nie jest pod tym względem odosobniony. Dlaczego jednak ten, a nie inny zawód i dlaczego większość z nas mówi, że nie zamieniłoby go na żaden inny? Przyjrzyjmy się niektórym świadomym i mniej świadomym motywacjom.

Psychoterapeuci zapytani o powody uprawiania tego zawodu najczęściej podają dwie motywacje: chęć niesienia pomocy oraz zaciekawienie ludzką naturą. Z pewnością jest to prawda, że lubimy pomagać i że fascynuje nas ludzka dusza, tyle jednak, że są to motywacje jawne, świadome a w dodatku uznawane powszechnie za wartościowe i pożądane. To dobrze chcieć, by ludzie mniej cierpieli, byli szczęśliwsi i w ogóle żyło nam się razem lepiej. Jednak podczas odbywania własnej terapii, korzystania z superwizji czy w chwili głębszej samorefleksji, czasem przedrze się do naszej świadomości coś jeszcze w sprawie tego, dlaczego pracujemy jako terapeuci. Ba, zdarza się i tak, że jakieś głębsze motywacje terapeuty uświadamiają nam sami pacjenci, wprost lub niechcący.  

Nie twierdzę, że nie istnieje coś takiego jak altruizm, przeciwnie, terapeuci czasem mają go nawet za wiele, jednak to naprawdę nie miałoby sensu podtrzymywać wizerunek, że pracę psychoterapeutyczną świadczymy głównie z powołania. Przy tym nie sądzę, by motywy finansowe były głównymi przy wyborze tego zawodu. Psychoterapeuta prócz tego, że zarabia na życie, ma ze swojej pracy jeszcze inne korzyści, które nie powinny mu się wymknąć ze świadomości, jeśli chce pracować etycznie. Nie oznacza to, że przyjemność, jaką psychoterapeuta czerpie ze swojej pracy, jest z gruntu podejrzana. Są ludzie, z którymi rozmowa po prostu jest przyjemnością, i w naszych gabinetach spotykamy wiele takich osób. Również każdy z nas zna przyjemność i satysfakcję z wykonania dobrej roboty, a w tym przypadku może być ona tym większa, jeśli wynika z dobrej współpracy.

Społeczność terapeutyczna to duża grupa składająca się z ludzi o różnych wrażliwościach i charakterach. Prawdopodobnie różnią się między sobą psychoterapeuci lekarze, psychoterapeuci psychologowie i psychoterapeuci po jeszcze innych kierunkach. Jestem też pewien, że różnią się pod względem osobowości psychoterapeuci różnych modalności. Przedstawię jednak często spotykany według mnie profil psychoterapeuty, cytując jedną z moich ulubionych autorek: 

Osoby mające inklinacje psychoterapeutyczne najczęściej lubią bliskość, nie lubią separacji, obawiają się odrzucenia i łatwo wpadają w poczucie winy. Są poza tym samokrytyczne, nadmiernie odpowiedzialne, a potrzeby innych są dla nich ważniejsze niż własne. Czują, że bardziej nie mają do czegoś prawa, niż że na coś zasługują. (…) Są zwolennikami obronnego mechanizmu odwrócenia, starają się dbać o swoje wewnętrzne dziecko pośrednio, poprzez opiekowanie się wewnętrznym dzieckiem klienta. Identyfikują się raczej z ofiarą niż przestępcą, raczej z dziećmi, niż z rodzicami. (…) Postępy swoich pacjentów przypisują ich motywacji i umiejętności rozwoju, podczas gdy za ich porażki obwiniają siebie. (N. McWilliams, 2004, str. 138).

Dodam krótko od siebie: wrażliwi (albo i nadwrażliwi), refleksyjni, oryginalni, lubiący wyzwania.

Napiszę teraz o kilku stylach osobowości i powiązanych z nimi motywacjach do zawodu psychoterapeuty, które są częste wśród terapeutów i stanowią ważną siłę napędową do pracy w tym zawodzie. 

Potrzeba bliskości czyli dynamika depresyjna i symbiotyczna 

Wielu, może nawet bardzo wielu psychoterapeutów ma cechy osobowości depresyjnej (człowiek z osobowością depresyjną może nigdy nie mieć depresji). Dynamika takiej osobowości rozwija się m.in. wskutek doświadczenia w przeszłości ważnych strat emocjonalnych; dużych, pojedynczych strat lub powtarzalnych, mniejszych. Dziecko w takiej sytuacji często rozwija poczucie winy, jakby było przyczyną czyjegoś odejścia i jednocześnie wypiera gniew wobec niedostępnego rodzica, by uchronić pozytywny obraz jego osoby i szansę na więź. Tymczasem sytuacja terapeutyczna sprzyja możliwości przeżywania licznych głębokich kontaktów, na przestrzeni miesięcy i lat. Psychoterapeuci wysoko cenią bliskość i pomagają pacjentom usuwać przeszkody na drodze do bliskich relacji w ich życiu i jednocześnie są bardzo podejrzliwi wobec własnych uczuć wrogości czy złości. Długoterminowy proces terapeutyczny często zawiera momenty autentycznej bliskości. Jednak psychoterapeuta nie odsłania się w takim stopniu, jak klient. Terapeuta ma większą kontrolę nad dostępem do siebie z samej definicji jego roli.  To pacjent „ryzykuje” więcej. Setting terapeutyczny rozwiązuje zatem u psychoterapeuty konflikt między pragnieniem bliskości i lękiem przed nią. Terapeuta psychodynamiczny odsłania się mniej, terapeuta humanistyczny więcej, ale otwartość w aspekcie życia prywatnego i tak pozostaje tu niesymetryczna.

Praca terapeutyczna daje możliwość bycia lubianym i ważnym dla wielu klientów. Nie możemy jednak zapominać, że psychoterapia ma leczyć przyczyny samotności pacjenta, ale nie może być lekarstwem na samotność terapeuty. 

Potrzeba znaczenia czyli dynamika narcystyczna 

Styl narcystyczny dotyczy takiej historii dziecka, w której nie było ono wystarczająco dostrzeżone jako osoba o określonych cechach i predyspozycjach i jako takie odzwierciedlane i potwierdzane. Może to być też historia dziecka skoncentrowanego wokół „ego” rodzica. Poczucie wartości takich osób jest kruche i waha się między dewaluacją siebie a kompensacyjnym poczuciem wyższości. I oto w sytuacji terapeutycznej przychodzi „słaby” do „silnego”, „niepewny” do „wiedzącego” czy nawet „gorszy” do „lepszego”. Taka podświadoma nierównowaga może pobudzać w terapeucie „kompleks Boga” i poczucie omnipotencji oraz wszechwiedzy (H. Suszek, 2010), zwłaszcza, jeśli klient wyprojektowuje w nas taką wszechmocną część. Klienci zazwyczaj chłoną nasze słowa, bywamy przez nich idealizowani i podziwiani. Wreszcie możemy poczuć się wyjątkowi. Nie lubimy tak bardzo przepracowywać przeniesienia pozytywnego, jak chętnie rozbrajamy przeniesienie negatywne. Dzięki naszej pracy możemy bardziej odczuwać znaczenie własnej osoby. Poza tym wykonujemy zawód należący do dość prestiżowych i trudno dostępnych. 

Odgrywanie roli opiekuna czyli parentyfikacja 

Parentyfikacja ma miejsce wówczas, kiedy dziecko i rodzic zamieniają się rolami. Dziecko wchodzi wówczas w rolę opiekuna tego rodzica, który niedomaga i wysyła jawne lub ukryte sygnały, by się nim zaopiekować. Rzecz jasna, dziecko nie jest w stanie emocjonalnie sprostać takiemu zadaniu, ponieważ jest dzieckiem, samo potrzebuje wsparcia i ma prawo do beztroskiego dzieciństwa. Dziecko, które opiekowało się fizycznie lub emocjonalnie swoim rodzicem, doświadczyło straty dostępności tego rodzica, zatem wątek parentyfikacji częściowo pokrywa się z dynamiką depresyjną.

W przypadku osób, które były nadmiernie opiekuńcze wobec swoich rodziców, praca terapeutyczna może być nieświadomą próbą zrobienia dla klienta tego, czego nie udało się zrobić dla rodzica.  Tacy terapeuci mogą działać na granicy ratownictwa. Jeśli trafią na klienta oczekującego ratunku, stanowią „dobraną parę”, jednak już nie w sensie terapeutycznym. Terapeuci będący dorosłymi dziećmi alkoholików, nierzadko przejawiają szczególną wytrwałość w pracy z uzależnionymi. Są opiekuńczy, empatyczni i świetnie spisują się w roli dawców, natomiast nie potrafią otrzymywać. Potrzebują być potrzebni, bo wtedy są ważni i zapobiegają ponownemu opuszczeniu.

Jednak terapeuta, który czynnie neguje własną sferę potrzeb, nie tylko gorzej pracuje, ale i modeluje bezsłownie u swojego klienta wzorzec „Inni są ważniejsi”. 

Chęć naprawy siebie czyli kompensacja 

Jako student psychologii burzyłem się, kiedy ktoś sugerował, że na psychologię idą ludzie mający sami ze sobą problemy. Dziś sądzę, że jest w tym wiele prawdy, obawiam się jednak, że studia psychologiczne jeszcze nikogo nie „wyleczyły” i nie „wyleczą”. Wiedza i rozumienie przydają się, jednak nie dotykają emocji. Jeśli jednak absolwent psychologii chce zostać psychoterapeutą, czeka go prócz merytorycznego szkolenia długa praca, np. psychoterapia indywidualna i grupowa. Wprawdzie zawód psychoterapeuty stwarza pewne możliwości skompensowania i przekroczenia własnych trudności, jednak są o wiele tańsze, mniej czasochłonne i pewnie skuteczniejsze sposoby na przekroczenie własnych problemów, niż szkolenie psychoterapeutyczne. Przypuszczam więc, że na psychoterapię idzie nieco mniej „naprawiaczy siebie” niż na psychologię, choćby ze względu na system rekrutacji sprawdzający dojrzałość kandydata. Przed psychoterapeutą pojawi się jednak pewna subtelna pokusa naprawiania siebie w toku swojej pracy, polegająca na identyfikacji z podobnym do niego pacjentem i próbą pomagania mu tak, jak samemu chciałoby się być wspomaganym.

Wymienię jeszcze jeden motyw osobowościowy, którego nie uważam za odrębny, jednak wplatający się często w jeden z powyższych. Myślę mianowicie o cechach osobowości masochistycznej. Terapeuci często pracują ponad miarę i poświęcają się. W masochizmie moralnym nie chodzi o przyjemność z cierpienia, lecz o czerpanie poczucia wartości z cierpienia lub pracy ponad siły.  Ciężkość wykonanej pracy może być dla takiego terapeuty miarą jej jakości. Terapeuta, który nigdy nie odmawia przyjęcia klienta o zbyt późnej dla siebie porze lub przyjmuje kolejne osoby z trudnym dla niego zaburzeniem oraz czuje się dzięki temu dobry, wartościowy, może działać w oparciu o wątek masochistyczny.

Być może już wiesz, w którym wątku odnajdujesz siebie najbardziej… 

A co z samorealizacją? 

Terapeuci humaniści mogą zapytać mnie, czy nie uważam, że zajmujemy się psychoterapią w ramach potrzeby samorealizacji? Odpowiem znów cytatem: Psychoterapia to rozmowa dwóch ludzi, z których jeden boi się bardziej (H. S. Sullivan). Idąc za Maslowem, wyróżnimy motywację niedoboru - D (deficiency), związaną z obroną przed lękiem oraz motywację wzrostu - B (being). Aby rozwinąć percepcję i miłość człowieka typu B, chyba jednak trzeba uporać się wcześniej z własną sferą deficytów, a przynajmniej umieć być świadomym momentu, kiedy i jak się włączają. Wtedy nasza praca wejdzie choć jedną nogą w wymiar samourzeczywistnienia. Realistycznie rzecz biorąc uważam, że większość psychoterapeutów zawsze będzie poruszać się między biegunami obronności i twórczości. Przewagą początkujących jest entuzjazm, przewagą doświadczonych, mniejszy lęk.

Dwa pytania mogą być dla ciebie pomocne w odkrywaniu swojej głębszej motywacji do pracy w zawodzie psychoterapeuty. Jakie chwile w pracy terapeutycznej uszczęśliwiają cię najbardziej? (Np. bliskość, docenienie, podziw, akceptacja, ważność, bycie autorytetem, poczucie wpływu). Co cię najbardziej rani? (Np. opuszczenie, niezaangażowanie, dewaluacja, żart na twój temat, pretensja, że nie dość pomogłeś, rozstanie)? 

Niedoskonali, a jednak skuteczni 

Niesłusznie byłoby uważać, że któraś ze wspomnianych wyżej inklinacji psychicznych terapeuty będzie jednoznacznie przeszkodą w jego pracy. Dlaczego? Bo, po pierwsze, opisałem style osobowości, a nie głębszą psychopatologię. Po drugie, bo starannie opracowana rana staje się zasobem. Możliwe, że ktoś, kto nie był kiedyś zraniony, nie mógłby rozwinąć tak dużej pojemności na emocje drugiego człowieka, nie mógłby zostać psychoterapeutą i być rezonującym słuchaczem. Poza tym konstruktywne poradzenie sobie z własną traumą może wzmacniać wiarę terapeuty, że jego pacjentowi też się uda.

Motywacja do zawodu psychoterapeuty zmienia się na przestrzeni czasu. Inne mogą być nasze motywy, kiedy zakochujemy się w zawodzie i zaczynamy terapeutyczną drogę, inne później. Każdy terapeuta żyje w niepowtarzalnej konstelacji danych w jego aktualnym momencie życiowym. Jesteśmy winni naszym klientom świadomość siebie w tym względzie, jak te nasze dane egzystencjalne wpływają na naszą gotowość do pracy i motywacje. Nieświadomość prowadzi do poczucia misji. Świadomość do realistycznych celów.

Nie ma takiego innego zawodu, który wiązałby się z tak długą i w zasadzie nie kończącą się pracą wglądową w siebie. Być może wśród początkujących terapeutów trudno o liczne okazy zdrowia, jednak w toku wytężonej pracy nad sobą, do jakiej (na szczęście) zmusza nas ten zawód, z biegiem lat, przy odpowiedniej uczciwości, jesteśmy w stanie w miarę dobrze poznać siebie i żyć ze smakiem, świadcząc jednocześnie rzetelną pracę. Koleżanki i kolegów po fachu, z którymi się przyjaźnię od lat, znam jako osoby, które na przestrzeni czasu wykonały ogrom pracy nad sobą. 

Zmieniamy się wraz z pacjentami 

I także dzięki nim. W dużym stopniu zawdzięczamy ten rozwój naszym pacjentom, niezłomnym nauczycielom terapeutów. Zwykliśmy myśleć, że to oni dowiadują się dzięki nam, jak funkcjonują w relacjach, jednak twierdzenie w drugą stronę także jest prawdziwe - mamy możliwość poznać, jakimi sami jesteśmy w relacjach. Niektórych klientów nazywamy „trudnymi”, ale to oznacza, że w spotkaniu z nimi przeżywamy jakieś emocje czy konflikty, które dla nas samych są trudne. Klienci trafiają w nasze wewnętrzne obszary problemowe, co rozpoznajemy po uczuciach smutku, przerażenia, zranienia, gniewu, bezsilności albo po nieuzasadnionych reakcjach. W żargonie nazywamy te trudności przeciwprzeniesieniem. Jeśli stawimy mu czoła na superwizji lub własnej terapii, robimy krok naprzód. Wtedy zmieniamy się wraz z pacjentami. To nie zamierzony wcześniej dodatni efekt pracy terapeutycznej.